door Annelous Stiggelbout
Ik ben al een tijdje bezig met het vertalen van het boek Wencheng van Yu Hua, Nederlandse werktitel De onvindbare stad. Het gaat over een jonge man, een behoorlijk welgestelde boer die ergens in Noord-China woont. Op een dag komt er een jonge vrouw bij hem aan de deur: ze is op reis van haar geboorteplaats Wencheng naar de hoofdstad, maar de postkoets heeft panne, mag ze hier misschien logeren? Van het een komt het ander, ze worden verliefd, ze krijgen een kind… maar dan is de vrouw op een dag verdwenen. De man laat het er niet bij zitten: hij pakt zijn spullen en de baby en gaat op reis, op weg naar Wencheng om haar daar te zoeken.
Wencheng vindt hij niet, maar hij komt in het plaatsje Xizhen, dat er precies op lijkt, dus daar strijkt hij dan maar neer. Xizhen ligt niet ver van Shendian, en ook Shanghai ligt op nog bereisbare afstand. In de buurt liggen nog wat kleinere dorpen, zoals Wangzhuang en Xilicun.
Bent u al in de war? Die naamplaatsen betekenen allemaal iets, en soms is het best de moeite om ze te vertalen: Wangzhuang is Familie Wang-dorp, en we kunnen er vanuit gaan dat het een klein dorpje is waar de meeste inwoners de familienaam Wang hebben. Xilicun betekent Westmijldorp, en ook daar kan je al aan zien dat het een heel klein plaatsje moet zijn. Voordeel van het vertalen van namen is dat ze voor de Nederlandstalige lezer (hopelijk) wat makkelijker te onthouden zijn en een iets beter beeld geven van wat voor plaatsje het is.
Xizhen is een belangrijke plaats in het boek, dus hoe zal ik die eens vertalen? Letterlijk kom ik op Beekdorp, maar het nadeel is dat het ten eerste geen dorp is maar een stadje, met een muur en alles, en ten tweede dag ik ‘dorp’ ook al gebruik voor zhuang en cun. Dat zijn wat veel dorpen en je ziet in het Nederlands het verschil tussen de grote en de kleine niet. Ik peins, ik pieker, ik ga kijken op de website van het Meertens-instituut en dan op Wikipedia, en uiteindelijk kom ik op Beekheem. Dat geeft de betekenis goed weer, het bevat niet het woord ‘dorp’, en het is niet storend specifiek Nederlands. Ik ben best tevreden over die vondst, hij klinkt goed.
Dichtbij Beekheem ligt een gebied dat Wanmudang heet, letterlijk ‘Tienduizend mu broeklanden’, waarbij ‘tienduizend’ ‘heel veel’ betekent, en ‘mu’ een oppervlaktemaat is. Ik overweeg een heleboel opties, en kom uiteindelijk uit bij Groot-Broekland. Broekland is in het hele Nederlandse taalgebied een woord, terwijl er toch geen enkel gebied in Nederland of België daadwerkelijk Groot-Broekland heet, dus dat kan. Al klinkt het wel heel Hollands voor een Chinees gebied…
En Shendian, het stadje verderop? Shen is een familienaam, en we lezen inderdaad over een familie Shen die daar woont. ‘Dian’ betekent ‘winkel’, maar dat is raar. Ik zoek in al mijn woordenboeken, en in het allerdikste, de Cihai, het woordenboek dat elke serieuze sinoloog moet hebben ook al sla ik het hoogstens een keer in de vijf jaar open, vind ik dat ‘dian’ ook ‘markt’ kan betekenen. Aha, dat klinkt al plausibeler. Voorlopig hou ik het op Shen-markt, al is dat nog niet ideaal.
Wat dan te doen met Wencheng, de stad waar de vrouw vandaan zegt te komen (en de Chinese titel van het boek)? Letterlijk is het iets als ‘Literatuurstad’ of ‘Beschavingstad’, maar dat ziet er niet uit. Laten staan maar, dat is mooier.
En het plaatsje Dingchuan, waar men op een bepaald moment doorheen reist? Letterlijk iets als ‘Zekere rivier’, maar dat slaat natuurlijk nergens op. Laten staan dan maar? Het is toch niet zo belangrijk. Shanghai laat ik natuurlijk ook staan, dat is te bekend.
Dat alles opgeteld begin ik me te realiseren dat ik wel goed moet uitleggen waarom ik Beekheem en Groot-Broekland wel vertaal, en Wencheng en Dingchuan niet. Over het algemeen kan je bij Chinese fictie beter niet de namen vertalen, het ziet er al snel een beetje belachelijk uit. Twee van de hoofdpersonen zouden in dit boek dan bijvoorbeeld Mooi en Sterk heten, dat is geen gezicht. Desondanks kan het soms best een goed idee zijn, maar je moet het heel weloverwogen doen, niet zomaar omdat het kan of leuk is. En hoe langer ik nadenk over waarom wel Beekheem maar niet Wencheng of Dingchuan, hoe meer ik me realiseer dat ik het niet goed kan verdedigen. (Bovendien ziet Groot-Broekland er eigenlijk echt te Hollands uit, hoe wijdverbreid het woord broekland ook is.)
En na al dat nadenken besluit ik dus mijn darlings te killen en het toch maar in het Chinees te laten staan. Xizhen, Shendian, Wanmudang. De lezer zal er maar aan moeten wennen!
Annelous Stiggelbout leest, vertaalt en bestudeert Chinese literatuur. Sinds 2006 heeft ze poëzie, korte verhalen en romans vertaald voor verschillende Nederlandse uitgeverijen en literaire tijdschriften. Na enige omzwervingen in China, Taiwan en Leiden richt ze zich sinds 2013 voltijd op de Chinese literatuur. Ze heeft werk vertaald van onder anderen Han Han, Yue Tao, Sanmao en Zhang Yueran.
Heel herkenbaar, dat uitgebreid puzzelen en oplossingen bedenken, om dan toch alles weer overboord te gooien en iets heel anders te doen, het simpeler te houden of dichter bij het origineel te blijven. Volgens mij heb je die omweg soms nodig om een heldere kijk te krijgen en de juiste keuze te maken.
Ja, mooi verhaal. En herkenbaar, dit. Soms moet je allerlei zijpaden bewandelen om te weten of je op de juiste weg bent.
Boeiend en heel herkenbaar inderdaad! Soms zit je er zo in dat je denkt dat je op de goede weg bent, en als je dan even wat afstand neemt, verandert dat je kijk en dus ook weer je, op het eerste oog zo goede, vertaling. Goed dat je dan ook weer durft te schrappen!
Arie van der Ent heeft in Het gouden kalf, de Nederlandse vertaling van Zolotoj teljonok van Ilf en Petrov, Stargorod vertaald met Oudstad en Tsjernomorsk met Zeestad. Vreselijk vind ik dat, oubollig en totaal niet passend. Ik vind jouw keus helemaal terecht.
Heb je nog overwogen om voetnoten toe te voegen, of een lijstje? Dat kan natuurlijk ook wat topzwaar worden.
Aleid, Nicolette, Ingrid, leuk om te lezen dat jullie ook tegen dit soort problemen aanlopen in andere talen.
Paul, ik heb eindnoten gemaakt. Het is sowieso een boek dat bol staat van de realia en dingen die heel specifiek waren voor die tijd en plaats. Maar de plaatsnamen heb ik niet in de noten gezet, dat leek me dan weer niet nodig.