De ‘Vrije encyclopedie Wikipedia’ heeft zich in haar tienjarige internetbestaan ontwikkeld tot een vraagbaak voor zo ongeveer alles, en ook informatiebehoeftige vertalers maken er op grote schaal gebruik van. Die vertalers zelf schitteren in de encyclopedie echter door afwezigheid. Er bestaan vrijwel geen aan buitenlandse auteurs gewijde pagina’s waar vertalersnamen worden vermeld in de bibliografie. Sowieso is het aantal aan buitenlandse auteurs gewijde lemma’s onthutsend klein. En de categorie ‘Nederlands vertaler’ bevat maar een schamele handvol hedendaagse vertalers. Ter vergelijking: de lijsten van Nederlandse en Vlaamse schrijvers op Wikipedia zijn indrukwekkend – om nog maar te zwijgen over de schier onafzienbare lijsten van Nederlandse en Belgische voetballers.
Wikipedia is een ‘democratische’ kennisbank, die door iedere willekeurige bezoeker kan worden bijgewerkt, na een eenvoudige aanmeldingsprocedure. De daarvoor vereiste technische vaardigheden zijn minimaal: het volstaat om het voorbeeld van andere artikelen te volgen. En het leveren van zo’n bijdrage loont, want bij zoekopdrachten in Google of Yahoo verschijnt Wikipedia steevast in de bovenste rangen. Als vertalers dan ook ergens hun zichtbaarheid kunnen vergroten, als ze ergens de suggestie kunnen wegnemen dat boeken zichzelf vertalen of dat vertalers inwisselbaar zijn, als ze de lezer ergens het besef kunnen bijbrengen dat vertalers een essentiële schakel vormen in de productie van literaire waarde en maatschappelijke kennis, is het daar wel.
Overeenkomstig de drie geconstateerde leemtes zijn er minstens drie manieren waarop vertalers zich op Wikipedia kunnen manifesteren. In de eerste plaats kunnen ze de bibliografie van artikelen over ‘hun’ auteurs aanvullen met beknopte verwijzingen naar de Nederlandstalige versies, inclusief natuurlijk de vermelding van hun eigen naam; in één moeite door kunnen ze, als ze niets beters te doen hebben, ook de lemma’s van andere auteurs bijwerken en daar de namen en boektitels van collega-vertalers vermelden. Daarbij is het overigens goed om te weten dat zulke bibliografische correcties niet altijd zonder slag of stoot worden aanvaard door de zogeheten Wikipedianen. Er is op Wikipedia een hele batterij vrijwilligers actief, moderatoren genoemd, die voortdurend wijzigingen in de lemma’s toetsen aan de encyclopedische principes en daarover op met de betrokkenen in discussie gaan.
Zo heeft een van ons in het najaar van 2010 gemeend de lemma’s van een aantal prominente Duitse filosofen te moeten aanvullen met de titels van bestaande vertalingen en hun vertalers. Die aanvullingen werden prompt binnen 24 uur verwijderd met, op de lijst van recente wijzigingen, de toevoeging ‘irrelevant’. Daarop ontspon zich op de overlegpagina met de betreffende moderator de volgende discussie:
Beste ***, ik ben degene die op 26 okt enkele vertalersnamen heeft toegevoegd aan de bibliografie van Peter Sloterdijk. Ik zie dat die wijziging door jou ongedaan is gemaakt wegens ‘irrelevant’. Kun je dat uitleggen? De vertaler van de Sferen-trilogie, Hans Driessen, leverde een monument van inventiviteit en helderheid af, waarvoor hij alom is geprezen. Alleen al daarom verdient hij vermelding, maar ook uit principiële overwegingen: volgens de auteurswet zijn vertalers, in dezelfde hoedanigheid als schrijvers, de ‘auteur’ van hun tekst; uit dien hoofde is het vermelden van hun naam een kwestie van correcte informatieverschaffing. Ten slotte: doet de vertalersvermelding afbreuk aan de encyclopedische roeping van Wikipedia? Voor sommige encyclopediegebruikers kan die info toch wel degelijk ’relevant’ zijn?
Beste R., ik vrees dat ik er toch een andere mening op nahoudt. Volgens mij is een vertaler niet echt belangrijk in een artikel over een filosoof. Dat kan anders zijn voor een artikel over een boek of in een artikel over een vertaler zelf. Hiermee wil ik niet gezegd hebben dat vertalen geen eerbied verdient, integendeel. Ik kan me voorstellen dat bepaalde gebruikers die info interessant vinden, maar dat kan ook gezegd worden van pakweg de schoenmaat van de filosoof. Ik ken geen enkel artikel hier en al helemaal geen encyclopedie waar de vertaler van werken vermeld wordt. Het gaat uiteindelijk om het intellectuele eigendom van de oorspronkelijke auteur, niet om dat van de vertaler. De auteursrechten, dat is natuurlijk een andere zaak, maar auteursrechten hebben maakt iemand nog niet encyclopedisch relevant. Het is een kwestie van niet te veel onnodige details in een artikel te plaatsen.
Beste ***, dank voor je interessante reactie, die genoeg stof biedt voor een weerwoord van twintig pagina’s – wat ik wijselijk zal nalaten. Het principe dat informatie op Wikipedia moet worden gefilterd op relevantie (‘niet te veel onnodige details’), daar kan ik inkomen, maar ik wil toch graag opmerken dat sommige van je vergelijkingen naar mijn gevoel mank gaan. Wie geïnteresseerd is in Sloterdijks filosofie zal het worst wezen wat diens schoenmaat is. Als hij daarentegen een van de honderden door Sloterdijk uitgevonden neologismen in goed Nederlands wil kunnen gebruiken – ook op Wikipedia – is hij afhankelijk van de geestkracht van Hans Driessen, Sloterdijks vaste vertaler. Zodra van een filosoof de Nederlandstalige werken worden opgesomd, is volgens mij het noemen van de vertaler relevant – niet voor niets ligt bij de vertaler het intellectuele eigendom van de vertaling, één versie uit miljoenen mogelijke versies. Goed, ik heb niet de illusie dat ik je zal overtuigen – misschien moet je eerst eens Sloterdijk lezen, in de onvolprezen vertaling van etc…
Het slot van de discussie was dat de moderator zich weliswaar ‘niet overtuigd’ toonde, maar daar onmiddellijk op liet volgen: ‘Wikipedia is een vrije encyclopedie, je kunt ze dus altijd weer toevoegen als je mijn actie onjuist vond.’ Zo gezegd, zo gedaan, en inderdaad: sindsdien zijn er geen vertalersnamen meer verwijderd uit de lemma’s waar wij ze hebben toegevoegd. Vertalers, aan de slag!
[wordt vervolgd]
Bovenstaand artikel verscheen ook op het weblog van Rokus Hofstede en Martin de Haan en wordt hier met instemming van de auteurs geplaatst.
Helaas kan ik op Hof/Haan zelf niet reageren, daarom doe ik dat op mijn eigen blog.
Dag beste Zement, ik heb je reactie gelezen en ben het daar op mijn beurt grotendeels mee eens. Een aantal van de aspecten die je aanstipt behandelen we in het vervolg. Overigens staat Wikipedia boordevol met namen van mensen die zelf geen lemma hebben, dus dat lijkt me niet het grootste probleem.
Jammer trouwens dat je je reactie hier niet op Boekvertalers hebt gezet, dat maakt het wat lastig discussiëren. Ik zal snel de publicatietijd van het stuk op Hof/Haan even aanpassen, dan wordt Boekvertalers de originele bron 😉
Dag Martin. Doe ik in het vervolg. Ik was in dit kadertje begonnen, maar het werd al snel lang, en dan wijk ik al eens uit (commentaren kun je namelijk niet editeren).
Een probleem is het toevoegen van links naar mensen zonder pagina op zich inderdaad niet, maar het valt in een bibliografie wel erg op omdat het over veel personen gaat. Zijn dat dan allemaal rode links, dan is dat niet fijn voor het oog. Het is een precair evenwicht, ook al omdat me niet duidelijk is hoe vaak je een link moet toevoegen: bij elke vermelding van de naam, of slechts de eerste keer in de bibliografie?
Moeilijk. Ik ben alleszins erg benieuwd naar deel 2 van de post.
Mijn praktische oplossing is om in Wiki-bibliografieën niet te veel links naar nog niet bestaande persoonslemmata aan te brengen. Dat kan altijd later nog, als de persoon in kwestie de Nijhoffprijs heeft gewonnen. Hoewel die irritante rode links natuurlijk wel uitnodigen tot het schrijven van lemmata…
Dag Zement, ik heb me je terechte suggestie om, voorafgaand aan het toevoegen op Wikipedia van links naar mensen zonder pagina, de betreffende personen eerst met een pagina te bedenken aangetrokken. De daad bij het woord: het lemma over Hans Driessen!
@ Rokus: hulde!
Als vertaler en wikipedia-moderator wil ik hier even op reageren. Voor editen op wikipedia is inschrijven niet eens vereist: iedere lezer kan bijna elk artikel naar eigen inzicht aanpassen. U wordt daar, als u dit ongeregistreerd doet wel wat meer met argusogen gevolgd of u geen vandalisme pleegt zoals helaas dagelijks tientallen keren voorkomt maar meestal binnen minuten weer wordt rechtgezet.
Ten tweede: we raden sterk af dat mensen zichzelf gaan vermelden in artikelen. Als u een goed door een collega vertaald boek opneemt in een bibliografie bestaat daar natuurlijk geen bezwaar tegen. Over het algemeen zal zo een vermelding alleen plaatsvinden in de bibliografie aan het eind, na de vermelding van decgegevens van het boek in de oorspronkelijke taal, gevolgd door iets als: in het nederlands verschenen als ,jaartal,uitgever, vertaald door xxx, ISBN yyyyyyyyyy.
Schrijvend als wikipedia-moderator alweer : Rode links zijn geen bezwaar, mits ze verwijzen naar een persoon die E (Encyclopediabel) is, dwz in principe in aanmerking komt voor een eigen artikel. Voor het aantal links naar dezelfde persoon in een enkel artikel zijn gewoon richtlijnen binnen wikipedia, nl 1 link per artikel de eerste keer dat hij voorkomt, tenzij het bv een heel lang artikel is, dan is een extra link een eind verderop wel vergeeflijk. Niet alles wat een link zou kunnen zijn moet ook een link zijn; vooral links die een duidelijke relatie met het onderwerp hebben zijn belangrijk, maar bv niet verschijningsdata van boeken of voorwerpen die toevallig worden genoemd. In de beperking toont zich de meester.
Schitterend! Zo houdt een toevoeging pas echt steek. Het is niet eenvoudig, zo’n lemma, want veel vertalers hebben een rijk en verspreid curriculum, maar die van Hans Driessen en bv. Barber van de Pol zitten goed. Nu hoeft niemand te zeuren over encyclopedische relevantie.
Dag Bart, dank voor je opmerkingen, heel nuttig. Ik zou overigens weleens willen weten hoeveel lemma’s van Nederlandse en Vlaamse schrijvers door die Nederlandse en Vlaamse schrijvers zelf zijn geschreven… En ik zou denken: waarom ook niet, als ze aan de wikistandaard voldoen? Over vertalers zal niet snel iemand anders schrijven dan die vertalers zelf, dus ik wil hier toch pleiten voor burgerlijke ongehoorzaamheid.
Heel weinig, denk ik. We zijn daar erg fel op. Je kunt namelijk niet objectief over jezelf schrijven, noch beoordelen of je zelf E bent. Ik heb bijvoorbeeld zelf een artikel over andrea kluitmann gestart, en over de vertaler van Terry Pratchett. Wat let jou om een artikeltje over een gewaardeerd collega te starten?
@Bart. Maar hoe weet jij dan of Andrea Kluitmann en de (naamloze?) vertaler van Terry Pratchett E zijn? Ik vind dat eigenlijk wel mooie voorbeelden, want daarmee plaats je het verschijnsel direct buiten de kleine kring van de “hoge” literatuur – tant mieux! Ik denk trouwens dat vertalers zichzelf eerder als non-E dan als E zullen beschouwen. En objectief over jezelf schrijven, ach, zo heel moeilijk is het toch niet om te zeggen waar je geboren bent en wie je hebt vertaald. Enfin, op dit hele vraagstuk wilden we sowieso al ingaan in ons volgende stukje, maar we zullen je opmerkingen daarbij uiteraard meenemen. Tot slot: ons let uiteraard niets om een artikel over een gewaardeerd collega te starten, daarom heeft Rokus ook meteen de daad bij het woord gevoegd.