Als ik met niet-vertalers over vertalen praat, poch ik wel eens dat ik alle woordspelingen in de brontekst altijd met een equivalente woordspeling in het Nederlands vertaal. De door leken op twee na meest gestelde vraag aan vertalers is namelijk: Maar hoe zit dat dan met woordspelingen? Die zijn toch onvertaalbaar?*
Hoogmoed komt voor de val. Deze week kwam ik een pittige vertaalpuzzel tegen die met een woordspeling te maken heeft. Context: een moeder, van origine geen native speaker van het Engels, vertelt haar puberdochter dat haar schoonvader (voor wie Engels wél de moedertaal was) haar vroeger, toen de kinderen klein waren, altijd voorhield: spare the rod and spoil the child. Ze begreep die zegswijze niet goed en vatte hem letterlijk op, als een instructie (‘spaar de roede en verwen uw kind’) in plaats van zoals hij bedoeld is, namelijk als voorwaardelijke constructie: ‘áls je de roede spaart, dán verwen/bederf je je kind’, m.a.w.: als je kind iets uitgehaald heeft, aarzel dan niet het een passende straf te geven.
Het probleem voor de vertaler is uiteraard dat het Nederlandse equivalent, ‘wie zijn kind liefheeft, spaart de roede niet’, de dubbelzinnigheid van de Engelse tegenhanger mist en niet als bevel op te vatten is, evenmin als de mogelijke variant ‘wie zijn kind liefheeft, kastijdt het’. We zullen dus iets anders moeten verzinnen. Maar wat?
*De meest gestelde vraag is: Die boeken die u vertaalt, léést u die ook? En op nummer twee staat: Hoe lang doet u over één boek?
Er staan in Van Dale twee uitdrukkingen die hetzelfde betekenen: die de roede spaart, haat zijn kind (naar Spr. 13:24), en: wie zijn kind liefheeft, spaart de roede niet.
Idee: een contaminatie van die twee maken, bv: ‘die de roede liefheeft, haat zijn kind’, ‘die de roede haat, spaart zijn kind’, ‘die zijn kind spaart, haat de roede’, ‘die zijn kind haat, heeft de roede lief’.
Die vraag “de boeken die je vertaalt, lees je die ook?” is me een paar dagen geleden nog gesteld, en inderdaad niet voor het eerst 🙂
Ik kom ook niet verder dan ‘schuw de roede, verwen je kind’, vrees ik. 🙁 Succes!
En van de week vroeg een van mijn neven toen ik hem een presentexemplaar gaf of ik dat boek ook had moeten lezen. 😀
Spare the rod and spoil the child
Een paar vrije vertalingen bijvoorbeeld:
Hou van je kind door hen af en toe te straffen.
of
Laat je kind niet verwelken maar laat het een mooie bloem worden.
of
Verwen je kind maar op zijn tijd zeg ook nee.
of
Leg je kind uit waarom het niet zo kan.
Betekenis
The notion that children will only flourish if punished, physically or otherwise, for any wrongdoing.
Oorsprong
From the Bible, Proverbs 13-24 (King James Version):
He that spareth his rod hateth his son.
Spreuken 13:24: ‘Wie zijn roede (staf) spaart, haat zijn zoon.
Beste Wim,
Dat is toch gesneje koek, of liever gebraden vlees! Hou je van vlees, braad je in croma. Wat is hier nou zo anders dan in het engels?
Beste Wim,
Nee, ik liet ook de meerduidigheid verloren gaan. Bij gewoon letterlijk vertalen hou je die er wel in. Dus evengoed: wat is het probleem, dat nederlandse lezers in eerste instantie dezelfde interpretatiefout maken als die schoondochter? Dat lijkt me juist de bedoeling! Je gaat er ten onrechte van uit dat elke native speaker het wél meteen begrijpt.
Beste Wim,
Het punt dat je gezien je vraagstelling gemist hebt, is dat hier sprake is van een intertekstuele verwijzing, waar Anita zo terecht naar verwees. Die schoondochter begreep het niet verkeerd door gebrekkig engels. Door haar andere culturele achtergrond herkende ze de verwijzing naar King James niet. De verwarring tussen aanvoegende en gebiedende wijs is daar alleen maar gevólg van. Dát is wat in de vertaling overgedragen moet worden. Bijbelse taal, maar geen citaat. Een komma kan een groot deel van het werk doen, want ongetwijfeld laste schoonpa een pauze in, en liet hij zijn toon rijzen: Spaar de roede, ver??? je kind.
Het echte probleem blijkt dan het vinden van de even equivocale equivalent voor “spoil” te zijn! Dus toch wel even wat anders dan je dacht.
Beste Wim,
Ja, ik ben een reeskees, en ga dan vaak te snel aan zaken voorbij. Maar die uitsmijter van je, waar hep tat nou foor nodug de mensen zo af te zeiken. Hahaha, kijk dat domme gepeupel eens. Geen idee wat vertalen inhoudt! Ben jij zoveel beter, gezien de vraag die je hier voorlegt? Bah!
@Andries:
Typisch geval van ‘meaning and significance is in the eye of the beholder’ zonder dat ik heel bot wil overkomen overigens. In mijn ogen duidt het op humor, niet ten nadele van de vraagsteller, maar vanwege de absurditeit dat je een brontekst niet zou hoeven lezen om er een vertaling op te baseren.
Er zijn inderdaad velen die geen idee hebben wat ons vak inhoudt, maar daarom is dit blog ook in het leven geroepen om een kijkje te gunnen aan hen die werkelijk geïnteresseerd zijn in de vertaalkeuken.
Goede zondag!
Wat een vreemde reactie, Andries! Wim is hier volkomen duidelijk (al heeft Anita het eerlijk gezegd ook niet helemaal begrepen, vrees ik) en zijn voorbeeld is wel degelijk lastig te vertalen. King James en de bijbel hebben daar erg weinig mee te maken, en niemand voelt zich hier verheven boven het gepeupel, lijkt me.
Wim, gaat de schrijver er verder op in? Moet het per se over opvoeding gaan?
Ter overweging: je zou het ook over een heel andere boeg kunnen gooien en de schoonvader iets laten zeggen als ‘Wie goed doet, goed ontmoet’, waarover het personage vervolgens zegt: ‘Ik knikte dan altijd/deed dan net of ik hem begreep, maar ik snapte er niks van/had geen idee waar hij het over had.’ Of je kiest een ander gezegde dat voor iemand die het Nederlands niet volledig onder de knie heeft lastig te begrijpen zou kunnen zijn. Teerlingen die geworpen worden, kandeleers die door katten worden gelikt, dat moet lukken.
@Bertie:
Het probleem met je oplossing is dat je de schoonvader dan een onjuiste uitdrukking in de mond legt, het gaat er juist om dat de moeder hier iets verkeerd (of niet) begrijpt. Ik broed verder op een dubbelzinnige uitdrukking in het Nederlands, maar de vraag blijft of we gebonden zijn aan de knoet.
@Bertie, Dennis:
Het probleem is inderdaad dat het van belang is dat het over opvoeding gaat. De bewuste dochter is namelijk nogal op het verkeerde pad geraakt, veel erger dan de moeder weet, en het grapje heeft voor de lezer dan ook een wrange bijklank. De oplossingen die jullie aandragen zijn stuk voor stuk mooi, maar in deze context helaas niet bruikbaar.
Misschien moet ik die schoonvader beide Nederlandse varianten laten gebruiken, die met ‘spaart de roede niet’ én die met ‘kastijdt het’. De schoondochter kan dat dan een keer in alle onschuld verhaspelen tot ‘kastijdt zijn roede’ of zoiets. Ik denk dat ik het in die richting ga zoeken.
“Kastijdt zijn roede”! Dat is wel een hele mooie :-)), maar ik vrees niet erg bruikbaar.
Poeh, niet makkelijk Wim! De eerste uitdrukking die me binnenvalt is: Wie zijn kinderen liefheeft, kastijdt ze, maar die had je al. Kun je iets met de uitdrukking: Het kwaad straft zichzelf? Moeder kan dan denken dat ze niet hoeft te straffen omdat dat vanzelf wel gebeurt.
@Lucy:
Ha, mooie vondst ook. Per mail werd me ook nog gesuggereerd dat die vrouw de uitdrukking ‘Wie zijn kind liefheeft, spaart de roede niet’ door gebrekkige taalkennis zou kunnen verstaan als ‘Wie zijn kind liefheeft, spaart de roede, niet?’ Dat ze denkt dat die schoonvader dát gezegd heeft en daaruit heeft geconcludeerd dat dat in de Britse cultuur kennelijk iets vanzelfsprekends is, de roede sparen.
@ Sabine Mutsaers:
Hear, hear!
Beste Sabine
Ik Begrijp het wel. Ik dacht eigenlijk aan meerdere culturen en de nodige problemen die dit vraagstuk met zich meebrengt. Als Wim er nog niet uitkomt dan moet ik die voorbeelden erbij halen en bespreken. Verder heb ik nog niet zo diep op ingegaan. Misschien kun je het wel vergelijken met Sinterklaas en de roei. Want dat begrijpt de Engelsman ook niet. Sinterklaas en Santa Claus. Maar goed dat is weer iets anders. Of toch weer niet? Zeker in de pacific cultuur is spare the rod and spoil the child een culturele uitdaging. Maar ook in andere culturen is het een leuke uitdaging. Hoe ziet Gerda B het en de rest die vrijdagse vertaalslag leest?
De zoektocht begint een heel andere hoek te krijgen:
The commonly cited maxim, “Spare the rod and spoil the child? is often traced incorrectly back to the biblical book of Proverbs when its point of origin lies instead first in Langland’s Piers Plowman and then, in the highly satirical and sexualized text of Samuel Butler’s Hudibras. Thus, from a religious origin, it has metamorphosed into a woman-man relationship. Indeed to follow the evolution of this phrase is to uncover the extent to which the disciplining impulses of religious rhetoric are eroticized in one Western European literary theme, that of feminine dominance, from the tenth century when the word Dominatrix appeared in the writings of Hroswitha of Gandersheim. The period leading up to the 1650s, when Butler turned the phrase into one line of a heroic iambic couplet in the middle of a stanza on an amorous jaileress, was also a time when medical research on human and animal anatomy and physiology had unravelled the pathways of libido-lifting buttock-beating. Far from demonizing woman the literary image of the whip-wielding mistress did not degrade the female sex but instead apotheosized the dominatrix as a major erotic image of the twentieth century.
Gezellig he.
Eerlijk gezegd denk ik dat iemand die niet goed Nederlands spreekt de hele uitdrukking, en met name het stukje “spaart de roede niet” niet snapt.
Je zou het ook nog kunnen opvatten als bewaart de roede niet.
De variant met de komma is wel inventief, maar doet vermoeden dat de spreker uit Rotterdam komt. Niet dan?
Ik had toch gelijk. Dus ik weet het antwoord. Weten jullie het nu?
Trouwens het andere stukje was een leuk tussendoortje en het heeft niets met het antwoord te maken. Het slaat op een heel actueel onderwerp waar de meeste landen en culturen wel een mening over hebben. Maar hoe wil de Nederlander het nu vertaalt zien? Met welke cultuur of religie wordt rekening gehouden?
@Martine:
‘Sparen’ opvatten als ‘bewaren’ is ook nog een aardige optie. En dat de variant met de komma voor ‘niet’ Rotterdams klinkt, ben ik niet met je eens. Wel met ‘niet dan’, maar dat staat er niet.
what does the proverbial saying spare the rod and spare the child really mean . Does this anything to do with spanking or does it have another meaning from a biblical stand point. what does the rod represents really . Does it mean beating children with rods ,belts ,sticks .What about its histrical content as it relates to slavery . Please give me some background
’the rod’ has long been used as a symbol of authority – ancient Egypt being one place. it also represents a stick for administering corporal punishment – and there was a rule that a stick up to the diameter of a thumb could be used to beat.
: the saying means that failing to exert authority over a child is bad for the child’s development. some people take it literally, that parents must use physical chastisement, whereas others take it more figuratively.
SPARE THE ROD AND SPOIL THE CHILD — “.’Piers Plowman'(1377) by William Langland warned, ‘Who-so spareth the sprynge (switch), spilleth his children.’ The exact wording of the modern version was quoted two centuries later in John Clarke’s ‘Paroemiologia Anglo-Latina’ (1639).” From “Wise Words and Wives’ Tales: The Origins, Meanings and Time-Honored Wisdom of Proverbs and Folk Sayings Olde and New” by Stuart Flexner and Doris Flexner (Avon Books, New York, 1993).
The biblical book of Proverbs, in its original Hebrew, contains five passages which refer to disciplining children with a “shebet.” The word is usually translated in English as “rod.” At first glance, these passages seem to instruct parents to discipline their children using violent means — by physically hitting them with a rod, paddle, belt, or other implement.
Some feel that the real meaning of these passages in Proverbs is the opposite to their apparent literal interpretation. The verses actually call on parents to abandon methods of child discipline which involve the inflicting of pain.
Others feel that the author(s) of Proverbs did recommend that parents beat their children into submission with a rod. They argue that these passages are merely a reflection of a very violent society which practiced human slavery, stoned non-virgin brides to death, tortured prisoners, committed genocide, and acted in other ways which are considered profoundly immoral by today’s religious and secular standards. All of the latter practices have long since been abandoned. Thus we should reject the infliction of pain as a child-rearing tool as well.
Voor wat het waard is: in ‘Het juiste woord’ vond ik nog ‘een harde knoest heeft een scherpe bijl (beitel) nodig’ en ‘strenge heren regeren niet lang’.
@ Mart Ahuluheluw
Onder Een lekkerwarm jasje had Wim de pretentie van lezers met een voorkeur voor het origineel boven een vertaling gehekeld met dat ze dan door de noodzaak van telkens moeten opzoeken, niet meer aan lekker lezen toe zouden komen. Dan is het toch niet raar dat een “leek” met deze opvatting geconfronteerd medelijden krijgt met de vertaler.
Het probleem hier is dat spare the rod oud gebruik is zowel in het Engels als ook in het Nederlands. Er bestaat in het Engels ook nieuwere versies. Rekening houdend met abuse, spanking enz heb ik er tot nu toe dit van gemaakt:
Wie zijn kind liefheeft, onthoudt zich van straf.
Want overal in de wereld worden wetten veranderd wat abuse, spanking enz betreft. Dus aangepast aan die nieuwe visie zou dit het beste zijn. Wil je het toch nog over de oude visie hebben dan is misschien
Wie zijn kind liefheeft, geeft ze straf beter.
Het liefst had ik ook nog wie zijn kund liefheeft veranderd maar heb nog niks beters gevonden.
Dat citaat van Langland waar Anita mee kwam biedt een pracht van een uitweg, dunkt me: spaar de roede en verspil je kind.
Klinkt quasi-bijbels genoeg en laat ook heel plausibel dat daar een verkeerde betekenis voor verzonnen wordt.
Gratis bijdrage van zo’n stomme leek van een lezer.
De oplossing van Martine (sparen in de zin van bewaren) lijkt me heel bruikbaar. Maar je kunt ook nog overwegen om een andere versie van de spreuk te gebruiken. In de Willibrordvertaling staat bij Spreuken 13:24 “Wie zijn zoon de stok onthoudt, haat hem.” Ook een fijne bron van spraakverwarring. Als die moeder “wie” op z’n Johan Cruijffs opvat, en “onthoudt” als herinneren, kan ze denken dat de zoon die zich de stok nog kan herinneren zijn vader haat. Dan kan ze het opvatten als een waarschuwing: niet je kinderen slaan, dan gaan ze je haten.
Lidwien
Dank voor alle prachtige oplossingen die zijn aangedragen, tot Cruijff-Nederlands aan toe. Wat een creativiteit! Ik heb na ampele overwegingen besloten Lucy’s oplossing ‘het kwaad straft zichzelf’ te gebruiken, omdat die het best op een natuurlijke manier in de context in te passen is.
Iedereen zeer bedankt voor het meedenken.