Sommige auteurs strooien rijkelijk met citaten, al dan niet uit de wereldliteratuur. Als het gaat om citaten van in het Nederlands vertaalde boeken gebruik ik bij voorkeur een bestaande Nederlandse vertaling. Daarmee behoud je in zekere zin de eigen stem van de geciteerde schrijver, zodat in het uiteindelijke resultaat de meestemmigheid beter naar voren komt.
Helaas zijn de auteurs niet altijd even scheutig met hun verwijzingen, wat veel opzoekwerk in de bibliotheek betekent. Soms heb je weinig meer houvast dan de naam van de schrijver en de titel van het boek. Het is echter best leuk om een citaat op te zoeken. Je leest een boek uiterst geconcentreerd en in een sneltreinvaart. Als je het citaat dan vindt is dat heel bevredigend, maar het kost allemaal wel veel tijd. Daar komt bij dat de auteur soms citeert uit naar het Engels vertaalde literatuur. Het zou dan wat vreemd zijn als ik zo’n Engelse vertaling naar het Nederlands vertaal, zeker wanneer er een Nederlandse vertaling van het oorspronkelijke werk bestaat.
Dilemma
Soms levert de vertaling van citaten echter een theoretisch dilemma op. Zo staat in het onlangs door mij vertaalde boek On Balance van Adam Phillips een citaat van W.G. Sebald waarin hij allerlei zijden stoffen opsomt die een bepaalde zijdefabriek produceert. Zijn opsomming heeft Sebald op zijn beurt overgenomen uit een brochure van die fabriek. In de Nederlandse vertaling, De Ringen van Saturnus, vertaald door Ria van Hengel, staat die opsomming in het Engels. Het boek van Sebald is namelijk oorspronkelijk in het Duits geschreven en daarin is de opsomming een citaat uit de Engelstalige brochure. Moet ik dat nu wel of niet vertalen?
Een ander voorbeeld uit hetzelfde boek leidt tot dezelfde vraag. Ook Sigmund Freud schreef in het Duits en voor de vertaling van de door Phillips geciteerde fragmenten heb ik de Nederlandse vertaling van Wilfred Oranje gebruikt. Nu citeert Freud zelf in een van zijn werken Shakespeare, waarbij het citaat in zijn Duitse tekst in het Engels staat. In de Nederlandse vertaling van Freud staat dat citaat dus ook in het Engels, net zoals uiteraard in de door Phillips gebruikte Engelse Freudvertaling waaruit hij zijn citaat heeft gehaald. (Hij noemt overigens nergens een vertaler.) In de brontekst is de hele tekst dus in het Engels.
De vraag of ik de citaten in deze gevallen moet vertalen heb ik voorgelegd aan de uitgeverij. Het antwoord was dat ik alles maar naar het Nederlands moest overzetten. In het te vertalen boek staat het immers ook allemaal in het Engels. Daarmee was de concrete vraag voor dit boek beantwoord. De lezer krijgt nu de opsomming ‘zijdebrokaat en moiré, satijn en satinet, brokaat en prunel, taf en Florentijnse zijde, glanszijde en grenadine, bombazijn, belle-isles en martiniques’ voorgeschoteld. En voor het Shakespearefragment heb ik de vertaling van Willy Courteaux gebruikt.
Een misschien wat minder valide argument om het allemaal te vertalen is dat iemand die de vertaling leest, zou kunnen denken dat ik een stukje was vergeten. Toch blijft ergens de vraag knagen of dit in dergelijke gevallen eigenlijk wel ‘correct’ is.
Adam Phillips, Tegenwicht, vertaald door Patty Adelaar, Amsterdam: Ambo|Anthos, verschijnt najaar 2011
Herkenbaar! Soms leidt het zelfs tot inhoudelijke problemen. Een paar jaar geleden zag ik me genoodzaakt de volgende ‘noot van de vertaler’ toe te voegen aan een boek:
‘De Nieuwe Bijbelvertaling (Gen. 31:53) lijkt te impliceren dat de God van Abraham en de God van Nachor één en dezelfde zijn: “De God van Abraham en de God van Nachor, die ook de God van hun vader was, zal (2 x enkelvoud!) beoordelen wie van ons beiden in zijn recht staat.’ Jakob zwoer een eed bij de God voor wie zijn vader Isaak diep ontzag had.” De oudere NBG-vertaling lijkt daarentegen beter aan te sluiten op de Engelse bijbelvertaling die de auteur heeft gebruikt: “De God van Abraham en de God van Nachor, de God van hun vader, mogen (meervoud!) richten tussen ons. Toen zwoer Jakob bij de Vreze van zijn vader Isaak.”’
(Diarmaid MacCulloch – Geschiedenis van het Christendom, hfst 2 noot 13)
Het hele punt van de auteur (namelijk dat de joden aanvankelijk meerdere goden hadden) dreigde verloren te gaan dankzij de nieuwe Bijbelvertaling!
Inderdaad, herkenbaar – maar het kan ook zijn dat bestaande Nederlandse vertalingen dermate gedateerd zijn dat ze eigenlijk niet meer kunnen. Ik had vorig jaar een boek onder handen waarin de auteur stukjes uit Pope’s Essay on Man citeerde. De bestaande, 19e-eeuwse vertalingen waren zo ouderwets en ontoereikend, vooral die van Bilderdijk, dat ik de fragmenten zelf maar opnieuw heb vertaald. Nederlandse teksten van honderdvijftig tot tweehonderd jaar oud bleken gedateerder dan een Engels gedicht van bijna driehonderd jaar oud.
Bij het zoeken naar die speld in de hooiberg een trucje dat mij wel eens heeft geholpen: een paar opvallende kernwoorden in de oorspronkelijke taal te vertalen en daarop googlen, in combinatie met de auteur. Zo ben ik ooit aan een citaat van Goethe gekomen waar geen Goethe-kenner me aan kon helpen. Werkt natuurlijk alleen als het boek op internet staat of veel geciteerd wordt.
De titel van het boek is overigens uiteindelijk ‘In Onbalans’ geworden.