Als je boeken vertaalt, kom je soms voor onverwachte beslissingen te staan. Het afgelopen jaar vertaalde ik (samen met collega’s) twee boeken waar ijskasten in voorkwamen. In het ene hebben we het woord ‘ijskast’ gebruikt en in het andere ‘koelkast’.
Op het eerste gezicht lijkt het merkwaardig dat dit Nederlandse onderscheid een rol zou spelen in een vertaling. Volgens Van Dale zijn ‘ijskast’ en ‘koelkast’ synoniemen, en veel mensen zullen de twee termen dan ook gedachteloos door elkaar gebruiken. Misschien dat sommigen nog weten dat een ‘ijskast’ heel vroeger letterlijk een kast met ijsblokken was waarin levensmiddelen werden gekoeld en dat hetzelfde woord later werd gebruikt voor het elektrische apparaat met de koelcompressor.
Maar er valt meer over te zeggen. ‘IJskast’ en ‘koelkast’ behoren namelijk tot een berucht rijtje tweetallen woorden waarvan telkens het ene werd gebruikt door de betere standen en het andere door de middenklasse, de ‘burgerij’. Vaak is het ‘burgerlijke’ woord dan een (vermeend) deftig woord, waar de betere standen een gewoner woord gebruiken. De gegoede burger wilde graag netjes praten, maar schoot daarin als het ware door. Een paar voorbeelden:
| betere standen | burgerij |
|---|---|
| woonkamer | salon |
| wc | toilet |
| taartje | gebakje |
| ijskast | koelkast |
| pak | kostuum |
| broek | pantalon |
| jurk | japon |
In het hedendaagse Nederland zullen verreweg de meeste sprekers zich niet meer van deze verschillen bewust zijn en de twee registers door elkaar gebruiken. Maar soms kan het verschil voor een vertaling van belang zijn.
Het ene boek dat ik vertaalde speelde in de betere kringen van New York. Ik had onmiddellijk de intuïtie dat dit mensen waren die ‘ijskast’ zouden zeggen als ze Nederlands praatten, misschien niet eens bewust, maar gewoon omdat ze dat zo van hun ouders hadden meegekregen.
Het andere boek speelde juist in een uitgesproken burgerlijk milieu, in een klein plaatsje ergens in Amerika. Daar leek het me uitgesloten dat men het over ‘ijskast’ zou hebben; sterker nog, dit leken me mensen die desgevraagd zouden betogen dat ‘ijskast’ fout is en dat het per se ‘koelkast’ moet zijn. Dus die hebben we ‘koelkast’ laten zeggen.
Hoewel het bedoelde onderscheid dus in de moderne Nederlandse spreektaal nauwelijks meer een rol speelt, dien je het als vertaler (en persklaarmaker) wel te kennen. Context is alles!
Weer wat geleerd! Tot nu toe veranderde ik nu en dan een ijskast in een koelkast, inderdaad omdat ik dacht dat lezers zouden vinden dat ijskast onjuist is… Blijkt het een gevalletje taartje-gebakje te zijn. Dit verraadt vast mijn burgerlijke herkomst. Dank, Wim.
Ha ja, uit het hart gegrepen. Ik mag nóóit ijskast doen, het moet altijd koelkast zijn, en naar mijn gevoel is dat een woord voor in een winkel waar ze witgoed verkopen. En ik weiger altijd en verwijs naar http://www.beatrijs.com/ijskast-of-koelkast/
Maar als het in een gesprek voorkwam, zou ik idd doen wat Wim en zijn collega’s deden.
Wat interessant, Wim. Het taartje-gebakje dilemma kende ik, maar ik wist niet dat er nog meer van dergelijke woordenduo’s bestonden. Nuttig om te weten!
Leuk om dit weer eens te horen! Ik ben helemaal opgevoed in de “ijskast”-traditie en heb geregeld moeite om die andere woorden over mijn lippen te krijgen, behalve dan bij vertalen: daar handel ik net als jij.
Als iemand hier meer van wil weten, raad ik het boekje aan ‘Het dialect van de Adel’ van Agnies Pauw van Wieldrecht. Daarin staan hele lijsten van deze tweetaligheid. Weet niet of het nog in de handel is, maar vast wel 2ehands. (Hes uitgevers, Utrecht, 1985)
In het boek dat ik nu vertaal, komt een upper class Engelse familie voor, die in een groot, ouderwets huis woont. De vrouw des huizes heeft het op een gegeven moment over de ‘drawing room’. Volgens Van Dale E-N mag dat vertaald worden met: salon, zitkamer, ontvangkamer. Ik had al gekozen voor ‘salon’, maar naar aanleiding van dit stukje, ga ik daar nog eens over nadenken. (Ze hebben ook een woonkamer, dus moet de ‘drawing room’ misschien een zitkamer of ontvangkamer worden.)
Dank, Wim!
Op internet is een artikeltje te vinden uit Vrij Nederland, geschreven door Kirsten Munk, en met de titel ‘Onze tante lust geen gebakjes’.
Interessant!
Als Vlaming voel ik je lijstje echter helemaal anders aan! Japon en pantalon zijn woorden die wij nooit zouden gebruiken, die klinken erg ‘Hollands’.
Bovendien is het taalgebruik van de van Vlaamse elite en middenklasse, volgens mij anders dan het verschil in Nederland. De invloed van het Frans speelt hier wellicht mee. Enerzijds sprak de elite Frans, maar anderzijds zijn er ook heel veel Franse verbasteringen in de volkstaal doorgesijpeld (niet de woorden die de burgerij wilde bezigen dus).
Dat maakt het er natuurlijk niet makkelijker op aangezien jouw vertaalde boeken zowel voor de Nederlandse als voor de Vlaamse markt bestemd zijn. Zijn dat dan nuances die wij niet kunnen aanvoelen? Of zouden de meeste Nederlanders ze ook niet mee hebben?
Dank aan alle reageerders, ook voor de interessante links.
@Pauline: dank voor de verwijzing naar het boek Pauw van Wieldrecht, ik had er al vaker over gehoord, ga nu eindelijk eens proberen het te pakken te krijgen.
@Aline: ik wist niet precies hoe het in Vlaanderen zit met dit onderscheid, maar het verbaast me niet dat het net weer anders ligt dan in Nederland gezien de voorgeschiedenis (Franssprekende elite). Ik denk dat veel Noord-Nederlanders de verschillen waarover het hier gaat ook niet meer aanvoelen, het is iets uit een andere tijd dat in sommige milieus nog levend wordt gehouden, maar het zal op den duur wel verdwijnen.
Bij ons gebruikten ze altijd koelkast, maar ik ken ook mensen die altijd “ijskast” zeggen. Leuk om te weten dat er echt een verschil in zit!
Groetjes,
Barbara
Ik kom uit een familie die men aan zou duiden als “typisch lagere burgerij.” Wij zeiden/zeggen: “woonkamer”, “wc”, “taartje”, “pak”, “broek”, “jurk” én ……. “koelkast.”
Met de komst van de elektrische ijskast kwam ook de elektrische vriezer. Om onderscheid te maken tussen beiden werd het een “koelkast” en een “vriezer”. “Ijskast” is simpelweg te verwarrend met “vriezer” of met “vrieskast” of “vrieskist” welke “in de volksmond” ook nog wel eens voorkomen. Is deze verklaring niet ietwat logischer en minder vergezocht?
@FS: zie de eerdere reactie van Ellis Post Uiterweer. Ik vind ‘koelkast’ net als zij een beetje een middenstanderswoord, vergelijkbaar met ’tweewieler’, ‘witgoed’ of ‘dkw’, van die woorden die geen mens ooit spontaan gebruikt. (‘Ha, straks lekker op mijn tweewieler de natuur in!’ 🙂 ) Zie ook het stukje van Beatrijs Ritsema waarnaar Ellis Post Uiterweer verwijst.
@ Wim: Zo zie je maar, iedereen heeft z’n eigen gevoel en gewoonte, niet of nauwelijks gerelateerd aan je “stand”. Ik kom beslist niet uit een “middenstandsnest” maar “koelkast” is bij ons een veel gebruikelijker woord dan “ijskast.” Bij “ijskast” denk ik in eerste instantie aan een vriezer en in tweede instantie aan een “Hollander” (ik kom uit het oosten van NL) die “koelkast” bedoelt. Ik ga meer mee met wat Aline hierboven schrijft. U maakt de distinctie in uw vertalingen op basis van uw eigen gevoel dat ongetwijfeld door meerderen wordt gedeeld, maar beslist niet door iedereen in het Nederlands taalgebied. In dat opzicht heeft u zeker gelijk dat niet elke ijskast een koelkast is, maar de scheiding “betere standen/burgerij” klopt m.i. niet, althans niet algemeen.
Dat dat gevoel lang niet door iedereen wordt gedeeld klopt zeker, en dat heb ik ook duidelijk aangegeven. Het gaat om een verdwijnend, misschien zelfs al wel grotendeels verdwenen, registerverschil.
@ Wim: Maar dat zou betekenen dat u zich ook niet zo druk (meer) hoeft te maken over het vermeende verschil in uw vertalingen. Maar als u toch in uw vertalingen het standsverschil-principe blijft gebruiken, weet dan dat ik en velen met mij bij “ijskast” niet een associatie met een burgerlijk milieu maar de associatie met een vriezer hebben.
@FS: Ja, dat is me duidelijk. Maar zoals ik in het artikel schreef, kan je er helemaal niet druk om maken ook niet, want het kan bijvoorbeeld zijn dat een boek in de jaren vijftig speelt, of in een milieu waarvan je sterk kunt vermoeden dat dat soort taalgebruik er belangrijk wordt gevonden. Het zal dus van het soort boek afhangen of het van belang is of niet.
Kortom, je moet als vertaler meer registers beheersen dan je zelf in het dagelijks leven gebruikt.
@Wim: Daar ben ik het geheel mee eens! De titel en de laatste zin in het artikel slaan wat mij betreft dan ook de spijker op de kop! Alleen, er is in deze volgens mij veel meer om rekening mee te houden dan enkel het standsverschil. Ik geloof inmiddels dat u dat ook wel ziet. Verder twijfel ik aan de historische uitleg van dit standsverschil. Ik herken het niet bij mijn opa’s en oma’s die ver in de vorige eeuw leefden en ook niet bij andere oudere mensen in mijn omgeving. U haalt hiervoor Beatrijs Ritsema aan als bron. Ik kan me betrouwbaardere bronnen voorstellen dan een etiquette-goeroe. Maar er is in ieder geval een groep mensen, zo blijkt uit de reacties, die wel bepaalde woorden associëren met een bepaald milieu als het rijtje synoniemen dat u opsomt. Ik ben het met u eens dat dit één van de aspecten is waarvan een vertaler bewust moet zijn.
Bij ons (ik kom uit Vlaanderen) is een gebakje eerder een kleine lekkernij van biscuitdeeg (dus luchtig deeg) met versiersels op, en een taartje is een kleine taart, dus geen biscuitdeeg maar een platte deegbodem met opstaande randen die gevuld is met bijv. rijstpudding, fruit, …
En voor jurk/japon gebruiken wij “kleed(je)”.