In de Volkskrant van 22 januari stond bij de korte signaleringen een stukje over mijn vertaling van District and Circle van Seamus Heaney. De anonieme auteur ging in op mijn vrije vertaling van de titel in ‘Regio en ring’. ‘Het is wennen,’ besloot het stukje cynisch, wat je kunt lezen als een conservatieve stellingname tegen iets wat niet zo degelijk is als vroeger. Maar de auteur is zich blijkbaar wel bewust van het feit dat hier een keuze gemaakt is.
‘Recensie’
Zo niet Arjan Peters, die in de Volkskrant van 29 januari 2010 een column (geen recensie) over diezelfde vertaling schreef. Daarin stelt hij dat de titel verwijst naar de Londense metro en dat mijn vertaling ‘Regio en ring’ onjuist is. Het grappige is dat ik met instemming van Heaney deze keuze gemaakt heb, omdat de woorden volgens hem en mij meer betekenen dan alleen een plaatsaanduiding, en de Nederlandse lezer niet meteen de Londense metro in zijn hoofd heeft. Door toch de metrokaart als omslag te gebruiken is die betekenis wel gedekt. Maar dan is dat ineens weer niet goed, volgens Peters, want ‘Regio en ring’ zijn metrolijnen. Tja.
Volgens Peters heet de bundel alleen zo, omdat daar in 2005 een aanslag gepleegd werd. ‘Weet Mirck niets van,’ stelt Peters. Heaney mailde mij dit:
I chose District and Circle as a title because 1) I used to travel on that line/those lines when I worked on a summer holiday job in London, in the early 1960s – from Earls Court to St James’s Park and back; but also 2) because the words ‘district’ and ‘circle’ apply to the book in a different way, in that many of the poems return to a district – my childhood world in Ulster – which the poems also ‘circle’, or circle around, in memory.
Daarom stemde hij dus in met deze vrije vertaling. Wie heeft er gelijk?
Bewuste keuze
Opvallend is dat Peters zich niet lijkt af te vragen waarom ik deze keuze gemaakt heb en denkt dat het pure domheid is. Waarom zou de vertaler Heaney in zijn dankwoord noemen? Je kunt dan toch zelf ook wel bedenken dat er overleg geweest is. En enige research op internet had Peters snel naar mijn weblog gebracht, waar de hele kwestie over de titelvertaling uitgebreid met voors en tegens beschreven wordt.
(Menno Wigman vertaalde het gedicht Enivrez-vous van Baudelaire met ‘Wees altijd dronken’. Natuurlijk staat dat er niet, dat weet Wigman ook wel, maar het gedicht gaat over de strijd tegen de vergankelijkheid, de tijd, en die betekenislaag heeft Wigman zo gevangen, door een offer aan de letterlijke vertaling. Peters wil blijkbaar alleen letterlijke vertalingen, en daarom zegt hij in zijn stukje ook niets over de klank van de Nederlandse overzetting, of over oplossingen voor kwesties waarvan Heaney meende dat ze onvertaalbaar waren.)
Dan noemt Peters nog dat ik veil niet met het (volgens de Van Dale verouderde) ‘voorhang’ vertaal maar met ‘sluier’. Het gedicht gaat echter over een sneeuwstorm – daarin zie je volgens mij als door een sluier, niet als door een gordijn, want dan zie je niets.
Ook de zin ‘een seconde lang / heb ik zelf de blik van een vogel’ is te moeilijk voor hem – a bird’s eye view of myself had ik letterlijk moeten vertalen, vindt hij, terwijl de zinnen daaromheen al prachtig suggereren dat de ‘ik’ in het gedicht kijkt als een merel en dat hij spreekt over zijn dode broer.
Schade beperken
Vertalers zijn ‘mensen die de schade beperkt houden’ stelt Peters negatief. Maar deze vertaler is een ‘beunhaas’, ‘nog gesubsidieerd ook’. Dat zal ik even uitleggen: de bijdrage kwam van het Ireland Literary Exchange.
The literary quality of the translation is of an acceptable standard and consistent throughout. The translator clearly has a ‘good poetics sense’ and is the strong point of the translation
stelt de adviseur (in tegenstelling tot de columnist).
Na nog wat spelfouten wordt de vertaler Iers-Engels afgeserveerd op een misser in een Latijnse uitdrukking. Ik vraag me af of de literaire kritiek, die steeds minder ruimte krijgt, gediend is met dit soort columns, die de schaarse kans om een mooie dichtbundel degelijk te bespreken laten liggen ten gunste van een aanval op de persoon van (in dit geval) de vertaler. Natuurlijk biedt de persoonlijke vorm hier ruimte voor bijvoorbeeld een scheldkanonnade, wat je in een serieuze recensie niet zou doen. Aan de andere kant is de kinderachtige aanval zo evident persoonlijk dat hij alleen daarom al niet serieus te nemen is. De reden dat ik er toch op inging, is dat ik het een blamage voor de literatuurkritiek vind.
‘Regio en ring’ verscheen bij Meulenhoff.
Geweldig om hier het verhaal van de andere kant te lezen. Ik hoop dat Arjan Peters dit ook onder ogen krijgt.
Kleine kanttekening: ik denk dat er aan het eind van de tweede alinea een woord is weggevallen: ‘Regio en ring’ zijn *geen* metrolijnen.
Beste Hanz,
Je verklaring van één en ander verduidelijkt veel. Peters had een veel kortere column gehad als hij even een aantal dingen gecheckt zou hebben. (Dat is misschien meteen de reden dat hij dat niet heeft gedaan – gebrek aan inspiratie?)
Wél vind ik dat je vrij makkelijk over de spelfouten heenstapt met een halve zin in de laatste alinea. Aan wie het ook ligt dat die er niet uitgehaald zijn (redactie, pkm, vertaler), daar ergert Peters zich terecht aan.
Je hebt gelijk dat het heel jammer is dat een dichtbundel zó besproken wordt – zeer onnodig.
Ai, ik heb bijna met Arjan Peters te doen…
Dag Hanz, ik zit zonder enige context te turen naar die “bird’s eye view of myself”. Met mijn elementaire Engels lees ik daarin dat hij zichzelf heel even met een “bird’s eye” bekijkt (nadat hij, volgens jouw informatie, diezelfde vogelblik op zijn dode broer heeft gericht). Is dat niet wat Peters hier bedoelt?
Het punt is dat de ‘ik’ in het gedicht naar zijn broer en zichzelf kijkt, en een schaduw over zich heen ziet gaan, zoals een vogel kan ervaren, maar ook een mens als een vliegtuig overvliegt. Ik heb in mijn vertaling impliciet gehouden waar hij naar kijkt, omdat de context dat al suggereert en Heaney juist met beide interpretaties speelt. Peters wil blijkbaar een letterlijke vertaling, maar hier heb ik geprobeerd het poëzie te laten blijven.
Als je vertaalt “een seconde lang heb ik zelf de blik van een vogel”, lijk je daarmee te suggereren dat hij die blik eerder niet had – terwijl je zelf schrijft dat die blik er impliciet al was. En als de vogelblik er al was, moet dit zinnetje toch duiden op een verandering van object? Zou er voor jouw interpretatie niet “a bird’s eye view myself” hebben moeten staan, zonder “of”?
Je pleidooi voor “poëzie” en tegen “letterlijke vertaling” vind ik overigens een beetje gemakzuchtig. Het is toch niet bij voorbaat uitgesloten dat je een poëtische vertaling vindt die wel de lading van het Engels dekt?
Hoe dan ook, de aanval van Peters is beneden alle peil, ik snap niet wat hij daarmee denkt te bereiken.
Natuurlijk kun je die opvatting ook als excuus gebruiken. Het hele gedicht speelt met het samenvallen met de vogel, en de vogel die zijn broer is. Peters vindt dat ik had moeten uitleggen dat het over heaney’s broer gaat, terwijl dat al in het gedicht staat. Dat vind ik te schoolmeesterlijk, ik probeer de lezer de ruimte te geven zelf dat te zien. Zelfde geldt voor het vertalen van de titel van de bundel, die Peters ook letterlijk had gewild. Dan kies je echter puur voor een topografische aanduiding en niet voor de andere betekenissen van de woorden. Je ziet in al zijn opmerkingen dat Peters alles denkt te kunnen verklaren, terwijl Heaney kiest voor mysterie en suggestie: dat is juist zijn grote kracht.
Ik word inmiddels eigenlijk wel benieuwd naar het gedicht en de vertaling, zou je die hier misschien willen plaatsen, Hanz?
Haha, in weerwil van de teneur van Peters’s stuk zou ik je willen aanraden gewoon de bundel aan te schaffen! Het gaat me verder ook niet om dit gedicht maar om het idee dat Peters zich niet eens afvraagt of er een visie achter een vertaling zit. En nog belangrijker: dat dit soort artikelen een grotere schade aan de (toch al steeds meer terrein verliezende) literatuurkritiek toebrengt dan aan mij persoonlijk.
Behoorlijk overtuigend antwoord. Alleen: zorg volgende keer inderdaad dat de uitgever een betere persklaarmaker en corrector in de arm neemt. Die bestaan nog steeds, hoe belazerd ze ook betaald worden.
Theo
Vertaal alle poezie in onslijtbare dialecten.
Op Hans Mircks’ weblog plaatste ik de volgende reactie, die aanvankelijk werd geaccepteerd maar al snel door de auteur weer werd verwijderd:
‘Zojuist las ik in “Filter” 17-1 de vernietigende, maar volstrekt faire en overtuigende recensie door Onno Kosters. De conclusie moet, denk ik, zijn dat jij en Meulenhoff het boek uit de handel moeten nemen omdat je zoiets niet aan de lezers mag aanbieden. En een tweede conclusie lijkt me dat je een volgende keer de samenwerking moet zoeken met iemand die misschien geen dichter is, maar wel de brontaal grondig beheerst.’
Theo
Ik hoor dat dit net is gebeurd: de bundel is uit de handel genomen. Overigens loog de recensie in de NRC er ook niet om. In deze recensie kwamen voorbeelden voor, het was een recensie zoals het hoort. Bij de recensie in de Volkskrant bleef het maar raden.
Ik blijf erbij dat de column in de Volkskrant niet door de beugel kon, vanwege het harde op-de-man-spelen. De discussie had beperkt moeten blijven tot zakelijke en inhoudelijke argumenten, zoals in de besprekingen in NRC en Filter. Voor de NRC-recensie zie hier:
http://www.nrcboeken.nl/recensie/een-afdaling-naar-de-onderwereld
En uitgeverij Meulenhoff gaat in dezen bepaald niet vrijuit. Meulenhoff had dit boek in deze vorm niet uit mogen brengen; het vermoeden lijkt inmiddels gewettigd dat de tekst niet of nauwelijks geredigeerd is. Het behoort tot de taken van een uitgeverij auteurs en vertalers te begeleiden en in voorkomend geval tegen zichzelf te beschermen. Nu is niet alleen de reputatie van Mirck geschaad, maar ook die van uitgeverij Meulenhoff.
Vertalen is schrijven, zei Marguerite Yourcenar, lid van de Académie Française.
Hiermee benadrukte zij het herscheppende en creatieve karakter van vertalen.
Het tekent de teloorgang van een eminent uitgevershuis dat een reputatie hoog te houden had, juist met vertalingen…
Zie ook het stuk dat Rein-Jan Mulder hierover schreef.
En zie ook de reactie van Hanz Mirck op de laatste ontwikkelingen:
http://www.decontrabas.com/de_contrabas/2010/04/mirck-reageert-op-vertaalkwestie-heaney.html